خوب، همین جور که از اسم این مرکز پیداست، کار اون تحقیق در مورد ذرات بنیادی هستش. حالا این ذرات بنیادی چی هستن؟

جهان ، بزرگ‌ترین مجموعه ممکن است که از ذرات بنیادی شکل یافته است. این ذرات توسط نیروهای گرانشی ، الکترومغناطیسی و هسته‌ای به هم پیوند یافته‌اند. سلسله مراتب ساختمانی آن در فضا ( از هسته‌های اتم گرفته تا ابر کهکشانها) و سیر تکاملی آن (از گوی آتشین تا اشکال کنونی) توسط ویژگیهای ذرات بنیادی و برهمکنش آنها اداره می‌شود. بنابراین ، تشریح ساختمان جهان و تکامل آن بر اساس خواص و برهمکنش ذرات بنیادی صورت می‌گیرد.

ماده جهان از ذرات بنیادی تشکیل شده است. اجسام ، بدن انسان ، ستارگان و ... سیستم‌هایی متشکل از ذرات بنیادی هستند که از نظر تعداد و نحوه جفت و جور شدن با هم تفاوت دارند. بنابراین ، وجود ذرات بنیادی باید در تمام پدیده های جهان ملموس باشد. فیزیک ذرات بنیادی درک عمیقتر و دید بالایی را در مورد ساختمان و تکامل اجسام منفرد مانند اتم‌ها ، مولکول‌ها ، بلورها ، صخره‌ها ، سیارات ، ستارگان ، منظومه‌های ستاره‌ای و کل جهان ارائه می‌دهد. برای همین مطالعه ذرات بنیادی برای فیزیک معاصر و بخصوص اختر فیزیک و کیهان شناسی اهمیت اساسی دارد.

مدت زیادی اینطور تصور می شد که پروتونها و نوترونها ذرات بنیادی هستند و بنابراین گمان می‌رفت مثل تقسیم الکترون دیگرقابل تقسیم نبوده و دارای یک ساختار داخلی نیستند. امروزه می‌دانیم که نوکلئونها یا به عبارت دیگر پروتونها و نوترونها خود از ذرات کوچکتری ساخته شده‌اند که کوارک نامیده می‌شوند. تا به حال 6نوع کوارک متفاوت شناسایی شده‌اند با این همه فقط دو نوع آنها در تشکیل مواد پایدار معمولی نقش مهمی دارند که عبارت از کوارک u و کوارک D هستند، U علامت اختصاری برای بالا (UP) و D علامت اختصاری برای پایین (down) می‌باشد .

دولت سوئیس بعنوان پایه گذار اصلی سرن (به همراه ۱۱ كشور اروپائی دیگر)در پنجاهمین سال تاسیس سرن و بعنوان هدیه، مركزی به نام «جهان علم و نوآوری» را كه یك مركز شبكه ای جدید و نیز مكانی برای بازدید علاقه مندان است، به این سازمان اهدا كرد.

در این مركز تحقیقات فیزیك هسته ای و ذرات بنیادی كه مهمترین هدف آن "كشف رازهای مبداء جهان"تعریف شده است هم اینك بیش از ۹۰۰۰ فیزیكدان و مهندس بعنوان كاركنان مقیم در زمینه های مختلف نظری و آزمایشگاهی مشغول بكار هستند.در سرن همچنین بیش از ۶۵۰۰ دانشمند از ۵۰۰دانشگاه از ۸۰كشور دنیا بصورت بازدیدهای كوتاه مدت به سرن می آیند كه خود نشان از همكاری بزرگ و بی نظیر علمی دانشمندان و پژوهشگران عرصه علمی جهان دارد. به گفته «چارلز كلایبر» وزیر علوم و پژوهش های سوئیس، در۵۰ سال گذشته سازمان اروپایی تحقیقات هسته ای كانون همایش و ملاقات دانشمندان مختلف جهان با ریشه هایی از تمامی ملت ها، فرهنگ ها، مذاهب و اقوام بوده است.

كلایبر در مراسم جشن پنجاهمین سالگرد تاسیس «سرن» گفت: "در این مركز مناقشات و دشمنی های سیاسی به هیچ وجه راه ندارد و حكمفرمایی همین روحیه باعث شده است این سازمان بتواند در چگونگی شكل گیری تفكر انسان نسبت به طبیعت و آغاز جهان كمك های قابل ملاحظه ای داشته باشد".

به جز سوئیس ۱۱كشور اروپائی دیگر كه در تاسیس پروژه سرن همكاری داشتند عبارت بودند از:

بلژیك،دانمارك،آلمان،فرانسه،یونان،بریتانیای كبیر،ایتالیا،یوگسلاوی،هلند،نروژ و سوئد.

و البته بعدها نیزكشورهای اطریش (۱۹۵۹)، اسپانیا (۱۹۶۱-۱۹۶۸ و بعد ۱۹۸۳)، پرتغال (۱۹۸۶)، فنلاند (۱۹۹۱)، لهستان (۱۹۹۱)، مجارستان (۱۹۹۲)، جمهوری چك (۱۹۹۳)، اسلوواكی (۱۹۹۳) و سرانجام بلغارستان (۱۹۹۹) به عضویت آن درآمدند.

این كشورها اعضای اصلی اداره كننده سرن هستند و از لحاظ اداری-مالی تامین كننده عمده هزینه های مالی سرن هستند.این كشورها سالیانه حداقل مبلغی بالغ بر ۵میلیون یورو پرداخت میكنند كه صد البته بسیاری از این كشورها علاوه بر مبلغ حداقل فوق جهت هزینه های بسیاری از پروژه های سرن بصورت مستقیم و غیر مستقیم مبالغ دیگری در نظر میگیرند مثل آلمان و ایتالیا تاكنون فقط برای یكی از پروژه های سرن به اسم (LHC) تاكنون بیش از۳۰۰میلیون یورو هزینه كرده اند.

● محض اطلاع:

بزرگترین برنامه كنونی سرن،علاوه بر تحقیقات گوناگون در زمینه فیزیك هسته ای و ذرات بنیادی،اجرای پروزه بزرگ LHC (Large Hadron Collider) یا همان" ابرتصادم گر هادرونی"است كه بعنوان بزرگترین پروژه تحقیقاتی جهان شناخته میشود. ابرتصادم گر هادرون یك شتاب دهنده ذرات با انرژی و پیچیدگی بی نظیر و بی سابقه است كه نتیجه آن همكاری و مشاركت جهانی برای آشكارسازی بخش جدید پنهانی از حقیقت است.

دسته دوم از كشورهای مشاركت كننده در سرن،شش كشور آمریكا،روسیه،ژاپن،تركیه،هند و اسرائیل هستند كه بعنوان ناظر در سازمان تحقیقات هسته ای سرن حضور دارند.این كشورها هم سهم و مشاركت فعالی در انجام پروژه های تحقیقاتی سرن و همچنین در تامین هزینه های مالی و تجهیزات سرن دارند.برای مثال تاكنون ایالات متحده رقمی بالغ بر یك میلیارد دلار برای پروژه LHC هزینه كرده است.

و اما دسته سوم از كشورهای مشاركت كننده در سرن،كشورهای غیر عضو سازمان اروپائی تحقیقات هسته ای هستند كه در برنامه های مختلف تحقیقاتی سرن مشاركت دارند.

این دسته كه شامل ۲۶كشور است عبارتند از:

الجزایر،آرژانتین،ارمنستان،آذربایجان،بلاروس،برزیل،چین،كانادا،كرواسی،قبرس،استونی، گرجستان، ایسلند،

ایرلند،مكزیك،مراكش ،پاكستان، پرو، رومانی، صربستان ،اسلونی،آفریقای جنوبی،كره جنوبی،تایوان،اوكراین و ایران.

این كشورها بسته به توانائی های علمی و تحقیقاتی خود می توانند در پروژه های آزمایشگاهی و نظری سرن شركت می كنند.در حقیقت،عمده ترین بهره این كشورها از همكاری با سرن،تماس نزدیك و خارج از محدودیت های متداول (سیاسی) با تكنولوژی نوین و كسب مستقیم و بی واسطه دانش علمی و فنی است.

بعد از عضویت رسمی ایران در سرن در سال۲۰۰۱ میلادی و همكاری با سرن در زمینه پروژه بزرگ LHC و ساخت و تامین قطعاتی از این پروژه هم اینك هفت پژوهشگر و سه دانشجو دوره دكترا در زمینه فیزیك ذرات بنیادی در سرن مشغول پژوهش و تحقیقات هستند و همچنین قرار است دو دانشجوی دیگردوره دكترا به این جمع اضافه شود.لازم به ذكر است كه مشاركت انفرادی فیزیكدانان ایرانی در سرن به قبل از سال۲۰۰۰ بر می گردد.

پیش از این درباره شتابدهنده خوشه های پروتونی LHC با محیطی بالغ بر ۲۷ كیلومتر به مختصر گفته شد كه بزرگترین پروژه تحقیقاتی جهان به شمار میرود.هدف از پروژه LHC ساخت دو پر انرژی پروتونی با انرژی بیش از Tev ۷ است كه با برخورد دادن این دو پرتو و آشكارسازی ذرات حاصل از این برهمكنش آنها ساختار درونی مواد و ذرات بنیادی سازنده آنها شناخته شود.پروژه LHC با بودجه ای بالغ بر شش میلیارد دلار از سال۱۹۹۵ شروع شده.

بد نیست بدانید كه هزینه ساختمانی كه این شتابدهنده در آن نصب می شود بالغ بر ۵۰۰ میلیون فرانك سوئیس است و پیش بینی می شود كه هزینه نهائی آن بعد از انجام تمام مقدمات و آزمایشات در نهایت بالغ بر ۱۰میلیارد یورو شود.جزئیات بیشتر از ساختار و نحوه كار LHC موضوعی نیست كه ما بدنبال آن باشیم بلكه میخواهیم نقش و فعالیت ایران را در ساخت این پروژه عظیم تحقیقاتی جهان مورد بررسی قرار دهیم.

قبل از هر چیزی لازم است بدانید كه برای پروژه LHC،چهار آزمایش بزرگ با آشكارسازهای بسیار زیاد طراحی شده است كه در چهار محل تلاقی دو پرتو پروتونی قرارگرفته اند.

▪ این آزمایشها عبارتند از:

ـ LHCB-ALICE-CMS-ATLAS

هر كدام از این آزمایش های چهارگانه شامل مجموعه عظیمی از آشكارسازهاست كه كار ساخت آنها توسط مراكز تحقیقاتی مختلف و دانشگاهها و شركت های بزرگ صنعتی در سراسر جهان در حال اجراست.

آزمایش CMS (Compact Muon Solenoid) یكی از چهار آزمایش بزرگ پروژه LHC است.همكاری ایران در این آزمایش در اولین قدم با ساخت قسمتی مكانیكی از آزمایش CMS با عنوان"میز نگهدارنده این آشكار ساز HF و محفظه استوانه ای پوشاننده آن"و با نظارت مهندسان سرن و با انتقال دانش فنی مربوطه به شركت هپكو اراك بعنوان مجری این آزمایش به انجام رسید. این میز باید بتواند قطعاتی به وزن حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ تن را تحمل كند كه اجزای آن با فاصله میلیمتری از یكدیگر باز و بسته می شوند. این میز در حقیقت یك دستگاه مكانیكی با تولرانس بسیار بالا به شمار می رود كه هزینه ساخت آن نیز برعهده ایران است.

(مبلغی بالغ بر ۶۰۰ میلیون تومان) دكتر محمد محمدی، متخصص فیزیك ذرات بنیادی و سرپرست گروه سازنده شتاب دهنده سرن در ژنو، كه از طرف دانشگاه فلوریدا این مأموریت را عهده دار شده است در این زمینه می گوید:«برای ایران، موضوع اصلی فعالیت های پژوهشی از این قبیل، دستیابی به منافع اقتصادی آنی نیست، بلكه منفعت اصلی، دستاوردهای علمی است كه از طریق مشاركت در یك پروژه علمی بین المللی، آن هم در بالاترین سطح پژوهش در حوزه فیزیك ذرات بنیادی نصیب كشورمان می شود.»

همچنین برای آزمایش CMS چهار لایه مختلف از آشكارسازهای RPC در دو قسمت انتهائی استوانه آن در نظر گرفته شده است كه باید لایه چهارم برای آزمایش سال۲۰۱۰ آماده باشند.

در ساخت PRC هایCMS چهار كشور ایتالیا،كره جنوبی،چین و پاكستان همكاری میكنند.در مورد ساخت لایه چهارم PRC هایCMS هم اكنون كشورهای هند،ایران،كره و پاكستان مشغول بررسی برای قبول مسئولیت هستند و در نهایت با همكاری كشور ایتالیا انجام خواهد شد.در صورت موفقیت ایران در كسب مسئولیت ساخت RPCهای لایه چهارمCMS در داخل كشور،این پروژه اولین مشاركت آزمایشگاهی ایران در یك آزمایشگاه بزرگ بین المللی خواهد بود.

لازم به یادآوری است كه بدنبال مشاركت موفقیت آمیز ابتدائی ایران در CMS پروژه تور(grid) را نیز به موارد همكاری ایران و سرن نیز میتوان اضافه كرد.در باب معرفی مختصری از پروژه تور(grid) باید گفت كه همانطور كه وب برای به اشتراك گذاردن اطلاعات در اینترنت است،تور یك سرویس نرم افزاری برای به اشتراك گذاردن توان محاسباتی و فضای ذخیره داده ها بین كامپیوترهای متصل به اینترنت است و هدف نهائی از آن ایجاد یك شبكه وسیع جهانی محاسباتی و اطلاعاتی است.

اینترنت در سرن

بد نیست بدانید که اینتر نت اولین بار در سرن اختراع و به کار گرفته شد. دلیل اختراع آن این بود که هر سال چندین هزار دانشمند از سر تا سر دنیا باید می آمدند تا از سرن بازدید کنند و تحقیقات خود را انجام دهند، برای رفع این مشکل شبکه ای راه اندازی کردند تا دانشمندان از سراسر دنیا بتوانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند.

تیم برنز لی در سال ۱۹۹۱ در شواری تحقیقات هسته ای اروپا (سرن) که مقر آن در ژنو سوئیس است نرم افزاری را توسعه داد که امکان ساخت اولین صفحه آنلاین وب را فراهم کرد. این نرم افزار که “پهنای جهانی وب” نام گرفت توانست تحولی در تبادلات ارتباطی بشر ایجاد کند. اکنون پس از گذشت ۱۷ سال از اختراع وب، بار دیگر محققان سرن پروژه ای را محقق کرده اند که به زودی تاریخ اینترنت را دستخوش تغییر خواهد کرد.این پروژه که “Grid” (شبکه) نام دارد در حقیقت شبکه ای اینترنتی است که سرعت آن ۱۰ هزار برابر پهنای باند فعلی است.
این فناوری جدید برپایه فیبرهای نوری استوار شده است که سرن را به ۱۱ مرکز در آمریکا، کانادا، شرق دور و اروپا متصل می کنند. “گرید” به منظور ثبت و ذخیره اطلاعات “ابر شتاب دهنده ذرات” (Lhc) توسعه داده شده است.
برای بایگانی و ذخیره اطلاعات و داده های ” Lhc” نیاز به رایانه ای با ابعاد بسیار بزرگ است که با “گرید” عمل می کند.
همچنین “گرید” به زودی می تواند برای بارگذاری فیلم در مدت زمان مورد نیاز برای تنها یک کلیک، بازی همزمان در شبکه با هزاران علاقه مند بازیهای رایانه ای آنلاین و انجام تماسهای تلفنی تصویری با وضوح بالا و هزینه کم مورد استفاده قرار گیرد.
“سرن” فعالیت روی “گرید” را از ۷ سال قبل آغاز کرد و قرار است کلید قرمز این فناوری را در تابستان امسال فشار دهد.
براساس گزارش “تایمز”، گرید ۵ هزار سرور را سازماندهی می کند که این رقم ظرف دو سال آینده به ۲۰۰ هزار سرور می رسد.

پژوهشگران فيزيك ذرات بنيادي در كشور ما، پيش‌از اين در ۲ پروژه بين‌المللي در زمينه شتاب‌دهنده‌ها فعاليت داشتند. يكي از اين برنامه‌ها شتاب‌دهنده LHC در سرن است كه اجتماع عظيمي از دانشمندان سراسر جهان در آن مشاركت دارند.

هدف اين پروژه يافتن يكي از مرموزترين ذرات بنيادي عالم به‌نام ذره «هيگز» است كه نقش مستقيمي در به‌وجود آمدن خاصيت «جرم» ذرات دارد. اين آزمايشگاه ۴ آشكارساز دارد كه ايران در يكي از آنها سهيم است.

به دليل اينكه هزينه اين آزمايشگاه بسيار زياد مي‌شود، متوليان پژوهش كشور در چندسال گذشته تصميم گرفتند كه به‌جاي اينكه براي اين خدمات پول بدهند، در ساخت بخشي از قطعات آن سهيم شوند.

البته مديريت آن پروژه در سرن هم سعي كرده‌بود كه اعضاي مختلف، از سراسر دنيا، در ساخت قطعات مختلف، مشاركت داشته‌باشند. سهم كشورمان ساختن ۲ مجموعه كامل فوروارد هادرون كالريميتر براي آشكارساز CMS بود.

اين قسمت كه حدود ۲۰۰ تن بود در شركت هپكو ساخته‌شد و به سوئيس- محل استقرار شتاب‌دهنده- فرستاده و نصب شد.

پروژه ديگر بين‌المللي كه دركشورمان، به‌خصوص در دوران دولت جديد بسيار مورد بي‌مهري قرارگرفت اما بالاخره با تلاش مجلس هفتم مشكلات پيش‌روي آن برطرف شد، همكاري منطقه‌اي به‌نام سزامي (دستگاه تابش سينكروترون براي علوم كاربردي در خاورميانه) بود.

سزامي، يك تابشگر سينكروترن است كه در اردن مستقر شده و كشورهاي خاورميانه در تكميل آن نقش دارند. سزامي، حلقه‌اي‌است به قطر ۱۰۰ متر كه داخل آن ۱۶ مگنت است كه الكترون را منحرف مي‌كند.

هركدام از اينها ۶ تن وزن و ۲ متر طول دارند. پژوهش‌هاي اوليه نشان مي‌دهد كه ايران توانايي ساخت اين مگنت‌ها براي آزمايشگاه سزامي را دارد. اين مگنت‌ها دقت بسيار بالايي دارند.

يك هسته آهني دارند كه براي ساختش ۲۰۰ ورقه آهن با ابعاد ۲ متر و ضخامت ۱.۵ ميلي‌متر بايد كنارهم باشند. اين دستگاه، الكترون‌ها را در يك حلقه با انرژي زياد به حركت درمي‌آورد.

الكترون‌ها به خاطر حركت شتابداري كه دارند، از خودشان تابش گسيل مي‌كنند. به اين تابش، تابش سينكروترون مي‌گويند. طيف اين تابش از امواج مادون قرمز تا پرتوهاي X سخت را شامل مي‌شود.

اين تابش شدت بسيار بالايي دارد و در مقايسه با لامپ پرتو X معمولي، ميلياردها مرتبه شدتش بيشتر است.

خاصيت مهم اين دستگاه اين است كه پرتو را در زاويه خاصي ساطع مي‌كند. شدت زياد و جهت خاص اين تابش باعث مي‌شود كه بتوانيم كارهايي با اين دستگاه انجام دهيم كه با چشمه‌هاي نور معمولي نمي‌توان آنها را انجام داد.

شتاب‌دهنده ايراني

همكاري ايران در اين دو پروژه، نشان‌دهنده اين بود كه متخصصان كشورمان توان فني طراحي، نظارت و ساخت يك شتاب‌دهنده كاربردي را دركشور دارند. براي همين درچند سال گذشته صحبت احداث شتاب‌دهنده ملي و شتاب‌دهنده‌هاي مشابه كوچك‌تر در كشور بيشتر شده‌است.

هم‌اكنون پژوهشكده ذرات و شتاب‌دهنده‌ها در IPM زيرنظر دكتر حسام‌الدين ارفعي، استاد دانشكده فيزيك دانشگاه صنعتي شريف و مسئول پيگيري اين پروژه است.

اين آزمايشگاه كه «پروژه شتاب‌دهنده خطي» (LINAC) نام دارد قرار است در شهرك علم و فناوري اصفهان ساخته شود.

ظاهر اين دستگاه شبيه شتاب‌دهنده خطي SLAC در دانشگاه استنفورد است، اما چون انرژي آن كمتر است، در تحقيقات كاربردي در زمينه‌هاي مختلف پزشكي و كشاورزي از آن استفاده مي‌شود.

اين دستگاه الكترون‌ها را درطول يك خط راست به‌حركت درمي‌آورد و در انتهاي خط آنها را به انرژي حدود ۸ تا ۱۲ مگاالكترون ولت مي‌رساند.

اين مقدار انرژي براي تحقيقات به‌روز كاربردي از اين دست بسيار مناسب است و نمونه‌هاي مشابهي از اين دستگاه‌ها كه در كشورهاي اروپايي كار مي‌كنند هم با انرژي‌هايي در همين حدود كار مي‌كنند.

دكتر منصور كبگانيان، معاون پژوهشي وزارت علوم درباره اين شتاب‌دهنده‌ها مي‌گويد: متخصصان ما در زمينه شتاب‌دهنده‌ها اقدامات بين‌المللي بسياري انجام داده اند و هم‌اكنون عضويت رسمي شوراي سزامي را به دست آورده‌ايم و نمايندگان و مشاوران نيز به اين شورا معرفي شده‌اند.

او با اشاره به برنامه ساخت شتاب‌دهنده ملي در داخل كشور مي‌گويد: اجرايي شدن اين پروژه كاري جدي و پرهزينه در سطح كشور است از اين‌رو متخصصان اين امر را مأمور كرديم كه كار را براي اقتصاد سنجي و امكان‌پذيري در قالب پروژه‌هاي مطالعاتي آغاز كنند.

معاون پژوهشي وزارت علوم با بيان اينكه شتاب‌دهنده در مرحله مطالعاتي در دستور كار قرار دارد و در حال حاضر در فاز مطالعه است، تاكيد مي‌كند: قول اجرايي شدن شتاب‌دهنده ملي داده نشده و اگر چه از لحاظ مهندسي هيچ‌چيز غيرممكن نيست و توان داخلي براي ساخت آن بالاست اما اين پروژه احتياج به زمان كافي و بودجه دارد.

وي مي‌افزايد: كار مطالعاتي پروژه از اواخر سال گذشته جدي‌تر شده و حدود ۲ تا ۳ ماه آينده نتايج اوليه در اين خصوص اعلام مي‌شود.


قرارداد همكاري ايران با سرن 2 قسمت است. يكي فرستادن دانشجو براي آزمايش و مطالعه مسائل فيزيكي و قسمت ديگر اين بود كه ايران بايد چيزهايي را براي LHC مي ساخت.چيزهايي كه ايران ساخت خيلي بزرگ نبودند. اما تا حدودي ظريف بود و نياز به نظارت خودشان هم بود. چندين بار تيم هاي سرن به ايران آمدند تا به مراحل ساخت اين دستگاهها نظارت داشته باشند.
- يكي شان يك ميز بود كه خيلي دقيق بود و بايد بار زيادي را تحمل مي كرد. و ديگري پوششي بود براي قسمتي از آشكارساز كه يكي در كارخانه هپكو ساخته شد و ديگري در تانك سازي دورود اصفهان.

نکاتی جالب در مورد سرن:
-وقتی که پروتون ها در شتاب هنده شتاب میگیرند،آنچنان سرعتی پیدا میکنند که طول ۲۷ کیلومتری تونل را ۱۱،۰۰۰ بار در ثانیه طی میکنند.
-سرعت پروتون در شتاب دهنده به ۹۹.۹۹۹۹۹۹۹۹۱ درصد سرعت نور میرسد.
-برای شتاب دادن به ذرات، میدان مغناطیسی قوی(۸.۳ تسلا) لازم است که رسیدن به این میدان امکان پذیر نخواهد بود مگر با کمک گرفتن از ابر رساناها.
-ال اچ سی سردترین نقطه جهان است. برای رسیدن به نقطه بحرانی ابر رساناها دمایی حدود منهای ۲۷۱ درجه لازم است.
-حدود ۷۰۰،۰۰۰ لیتر هلیم مایع لازم است تا ابر رساناها کار کنند.
-در شتاب دهنده ۱،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰ پروتون شتاب میگیرد.
-هر ۲۵ نانو ثانیه یک برخورد رخ میدهد.
-تا به حال ۱۰ میلیارد دلار برای ال اچ سی هزینه شده است.
-تونل شتاب دهنده بین ۵۰ تا ۱۷۵ متر زیر زمین واقع است.
-قطر تونل ۳.۸ متر است.
-در ال اچ سی ذراتی که در اول خلقت واپاشی شده اند ممکن است دوباره بوجود آیند.  
-برای راه اندازی شتاب دهنده ۲۰،۰۰۰ آمپر جریان لازم است. جالب است بدانید که وقتی شتاب دهنده روشن می شود، ولتاژ برق در اروپا کاهش میابد. 

پایان

التماس دعا